Het inkleuren van oude kaarten gebeurde met de hand. De bekende historische atlassen die in de loop van 17e eeuw populair werden, kwamen in zwart-wit van de drukpers rollen. Het inkleuren gebeurde handmatig, voor elk exemplaar opnieuw. De mensen die daar hun brood mee verdienden, werden afsetters (of afzetters) genoemd. Maar niet omdat ze er zo rijk mee werden.
De kleurendruk was in de tijd niet helemaal onbekend. Er werd wel hier en daar mee geëxperimenteerd, maar voor grootschalige productie waren deze experimenten nog ongeschikt, omdat voor iedere kleur een aparte koperplaat of steen nodig was. Het was te ingewikkeld om de diverse drukgangen precies boven elkaar te plaatsen. (Lees ook ons blog over het drukken van oude kaarten.)
Een kaart van Groningen uit de atlas van Blaeu, kwam dus ongeveer zo, in grijstinten, van de pers rollen:
Oude kaarten verkocht in zwart-wit én kleur
Zo, in zwart-wit, werden de kaarten ook verkocht. Ze waren dan iets goedkoper. Maar voor niet eens zo gek veel meer geld, kocht je een ingekleurd exemplaar. Dat ging alsvolgt: de uitgever liet enkele exemplaren van de pers rollen. Denk aan een stuk of tien per keer. Dit setje ging naar een inkleurder, destijds een afsetter genoemd. Soms was dit gewoon huisvlijt, volgens sommige historici uitgevoerd door zowel mannen, vrouwen als kinderen.
In ieder geval werden deze 'const- en caertafsetters' gezien als ambachtslieden, niet als kunstenaars. Zij hadden een voorbeeld aan de hand waarvan ze exemplaar na exemplaar inkleurden. De ingekleurde exemplaren werden verkocht voor ongeveer 5 cent meer. 'Als je bedenkt dat de uitgever daar ook nog iets aan wilde verdienen, kunnen die afsetters daar nooit rijk van geworden zijn', aldus historisch cartograaf Peter van der Krogt.
Nadat een afsetter zijn werk had gedaan, kwam dezelfde kaart er ongeveer zo uit te zien:
Afsetter Van Santen: een meester in het inkleuren van kaarten en prenten
Zoals altijd bevestigen uitzonderingen de regel. Waar de meeste afsetters geheel anoniem hun werk deden, gold dat zeker niet voor 'meester-afsetter Dirk Jansz van Santen'. En hij mag wel degelijk als een kunstenaar gezien worden. Hij signeerde zijn werk niet - dat deden afsetters nou eenmaal niet - maar zijn tijdgenoten wisten zijn werk zonder moeite te herkennen. Beter dan zijn werk kon je niet krijgen. Of zoals ze het destijds zijden: 'gelycke noyt by iemand gesien kan worden'.
Veel is er niet bekend over het leven van Van Santen. Een paar dingen die we wel weten:
- hij werd in 1637 geboren als zoon van een boekverkoper
- mogelijk is hij leerling en gezel geweest bij een andere afsetter
- hij trouwt rond 1675 Jannetje Martens uit Nijmegen en gaat aan de Amsterdamse Spiegelgracht wonen
- In 1708 werd Van Santen begraven, 71 jaar oud
Salomons Tempel, prent ingekleurd door Dirk Jansz van Santen ca. 1697, in Biblia. Dat is de gantsche H. Schrifture, Dordrecht 1682.[/caption]
Atlas van der Hem (gebaseerd op de Atlas Maior van Blaeu)
Tijdens zijn werkzame leven werkte Van Santen lange tijd voor Laurens van der Hem, een vooraanstaand verzamelaar. Van Santen werkte voor hem van ongeveer zijn 30ste tot zijn 40ste levensjaar. Van der Hem was in het bezit van een atlas waaraan hij steeds kaarten en prenten toevoegde. Deze atlas was gebaseerd op de Atlas Maior van Blaeu en groeide uit tot 46 delen en supplementen. In totaal gaat het om meer 2000 prenten, kaarten en tekeningen.
Volgens diverse historische bronnen werkte van Santen vele jaren vanuit zijn huis aan de inkleuring van de atlas en de prentalbums van Van der Hem. Het mocht wat kosten van Van der Hem: hij bezorgde Van Santen jaren achter elkaar de kostbaarste en zeldzaamste pigmenten, zoals ultramarijn, karmijnlak, goud en zilver.
[caption id="attachment_17" align="alignleft" width="740"]
Het aards paradijs, prent ingekleurd door Dirk Jansz van Santen ca. 1697, in Biblia. Dat is de gantsche H. Schrifture, Dordrecht 1682.[/caption]
Afsetters werden niet rijk van het inkleuren van oude kaarten en prenten
Zelfs als je zó goed in je werk was als Van Santen, werd je er niet echt rijk van. De verzameling van Van der Hem trok bekijks van heinde en verre. Onder de buitenlandse bezoekers waren ook telgen van de Medici, de groothertogen van Toscane. Zij boden 30.000 gulden voor het gebonden gedeelte van de atlas. Dat was destijds een astronomisch hoog bedrag, maar Van der Hem ging niet overstag.
Een dergelijk hoog bedrag stond eigenlijk in geen verhouding tot het salaris van Van Santen. Hij gold destijds als een relatief 'gewoon' ambachtsman. En die verdienden ongeveer 350 gulden per jaar. Van Santen moet er tevreden mee zijn geweest, omdat hij zeker 10 jaar lang voor Van der Hem werkte. Dat het hem op geen enkele manier een vermogend man heeft gemaakt blijkt uit de administratie rond zijn overlijden: voor de belasting werd hij opgegeven als onvermogend. Hetzelfde gold voor zijn vrouw.
Meer weten over Van Santen? Lees het artikel: 'Dirk Janz van Santen, meester-afsetter', geschreven door Truusje Goedings, in het tijdschrift De Boekenwereld, jaargang 31, nummer, 2015.